Toespraak 4 mei burgemeester van Vlieland

Tijdens de Nationale Herdenking staan wij stil bij allen – burgers en militairen – die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord. We herdenken de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, van de koloniale oorlog in Indonesië, en van oorlogssituaties en vredesoperaties daarna. Vanavond verbinden we het verleden met het heden, want de lessen van toen zijn nu relevanter dan ooit.

Kunnen we deze herdenking losmaken van andere conflicten in de wereld? Nee. Ook vandaag sterven mensen of vluchten zij voor geweld. In Oekraïne. In Gaza. En op vele andere plekken ontberen mensen de vrede waarin wij al tachtig jaar leven.
De agressie vanuit Rusland en de internationale spanningen maken veiligheid weer een urgent thema. Dit heeft directe gevolgen voor ons dagelijks leven. Meer geld naar defensie betekent minder voor andere maatschappelijke opgaven. Oproepen voor noodpakketten leggen de verantwoordelijkheid bij het individu. Dit schept onzekerheid.

Soms bekruipt mij weer datzelfde gevoel dat ik als kind had tijdens de Koude Oorlog. De dreiging van de atoombom. Een neergaande spiraal waarin onschuld verdwijnt. Een schaduw die bepaalt hoe wij leven.
George Orwell schreef in zijn beroemde roman over "Newspeak" – taal die de werkelijkheid verdraait. "War is peace" was zo'n uitspraak. Een dystopisch beeld waarin oorlog niet gaat om verovering maar om controle. Het boek was fictie, maar biedt inzicht in ons menselijk gedrag.

Het herdenken van slachtoffers is cruciaal. Door hun offers leven wij al tachtig jaar in vrede. Maar herdenken moet ook gaan over waarom oorlogen ontstaan. Vandaag wil ik stilstaan bij één fundamentele waarde: empathie, het vermogen om je in te leven in anderen.

Recent noemde Elon Musk empathie "een fundamentele zwakte van westerse beschavingen." In zijn visie wordt deze menselijke emotie misbruikt om samenlevingen te verzwakken. Wat blijft er over als we deze redenering volgen? Het recht van de sterkste. Een wereld waarin alleen eigenbelang telt.
Zonder empathie wordt het logisch om ontwikkelingssamenwerking af te schaffen. Om klimaatakkoorden te verbreken. Om grenzen te sluiten. Maar wordt de wereld daar veiliger van?

Empathie maakt ons juist sterker – als mens én als land. We zijn evolutionair zo gevormd. Samenwerking en rekening houden met elkaar zorgt voor veiligheid. Empathie dreef mensen in het verzet tegen de bezetter. Tegenover een regime dat hele bevolkingsgroepen wilde vernietigen en dat de soevereiniteit van andere landen schond. Een regime waar het financiële belang van enkelen zwaarder woog dan miljoenen mensenlevens. Dát was pas een gebrek aan empathie.
Dankzij empathie kwam er een einde aan de Tweede Wereldoorlog. Dankzij empathie leven wij in vrede. Wij mogen niet meegaan in het denken dat medemenselijkheid zwakte is. Ook in Nederland zien we tekenen van verharding: bezuinigingen op ontwikkelingshulp, toenemende vreemdelingenhaat, wantrouwen jegens andersgelovigen. Sommige partijen claimen dat dit Nederland "weer op één zet." Maar dit ondermijnt juist onze samenleving en internationale samenwerking. Het holt onze democratie uit.

Empathie betekent dat eigenbelang soms ondergeschikt is aan een hoger doel. Vandaag herdenken wij hen die hiervoor de hoogste prijs betaalden. Hun offer schonk ons een democratie waarin de macht niet bij een kleine elite ligt. Dat moeten we koesteren en verdedigen. Juist nu, in een wereld waarin deze waarden onder druk staan.

Het antwoord op autoritaire regimes mag nooit zijn dat wij onszelf verlagen tot hun niveau. Vanavond herdenken wij niet alleen, maar worden we ook herinnerd aan de lessen van de oorlog. Zodat wij de valkuilen vermijden. Zodat wij een wereld zonder oorlog en geweld aan onze kinderen kunnen doorgeven.
Want als we vergeten waarvoor zij stierven, dan was hun offer tevergeefs.

Dank voor uw aandacht.

Michiel Schrier